Phần II: BÔN BA
327. Lên tàu việc của bạn Thành,
Nấu nướng chảo súp to đoành mỗi hôm.
Gió gào, sóng nhảy chồm chồm,
330. Chân
buộc sợi xích, phao ôm lấy người.
Hành khách thủ thủy bật cười,
Thuyền trưởng chỉ bảo: “Cuộc đời anh Ba,
Không như bọn ăn thịt gà,
Quẩn quanh triều chính kiếp nha tối xầm”
Thảnh thơi bạn cũng đi tầm,
Nhưng không cờ bạc chỉ cầm sách thôi.
Dạy bao thủy thủ nói cười,
Tiếng Tây- tiếng Mẹ dưới trời bể xanh.
Trên tàu có một đàn anh,
340.Kĩ sư
nông nghiệp nổi danh quê nhà,
Bảo bạn Tây học sẽ là:
Danh cao vợ đẹp tà tà lọng che.
Ba rằng: “Bố tôi ông nghè,
Muốn phục lại chức phải về Phá lang,[1]
Tôi cũng rất muốn cao sang,
Nhưng mà học bổng ở đàng nào đây?”
Quang Chiêu[2]: “Ta giúp
một tay,
Nhưng mà phải hứa theo Tây trọn đời.”
Ba nhìn sóng vỗ tả tơi,
350.Ngoảnh về cố quốc, thưa: Thôi học đường…
Qua nhiều bến cảng phấn hương,
Thủy thủ quá cảnh lên thường ăn chơi.
Có thằng dạy bạn mùi đời,
Ba rằng tớ đã có người ở quê.
Sau này nhiều lần “trách chê”
Nhưng vẫn đắm đuối thân sơ vài người.
Tàu về bến cảng nghỉ ngơi,
Nước Pháp - mẫu quốc sáng ngời đèn dây.
Thanh Giản[3] chánh sứ đến
đây,
360.Cùng quan Trường Tộ[4]
ngất ngây ánh đèn.
Lận lựng vốn có ít tiền,
Ba từng phải biếu nhiều tên trên tàu,
Lính tráng trở thói rất ngầu,
Trấn lột của khách từng xâu bạc vàng.
Ngơ ngẩn trước cảnh cao sang,
Thấy cần lao khổ, Ba bàng hoàng kinh,
Thì ra không ở xứ mình,
Xứ này cũng có cực hình,… lưu manh.
Thủ đô Ánh sáng đón anh,
370.Trường,Truyền,
Trinh[5]
gọi: “Em Thành, Thành ơi!
Cậu đến rất là kịp thời,
Ta cần tuổi trẻ đổi đời nước Nam.
Ngày mai em sẽ đi làm,
Đưa bài báo đến bậc tam cấp tòa.
Chúng mình rất cần cái loa,
Đứng tên tuổi trẻ bên nhà vừa sang….”
Ba rằng : “Các huynh định phang,
Em chết tức khắc bởi mang tên vào?”
Trường nghe thấy vậy thở phào:
380.“Bên
này ngôn luận được vào tự do,
Chú em chăm chỉ không lo,
Mai sau chí lớn làm cho nước mình,
Chú trẻ cần có chuyện tình,
Bọn anh giới thiệu gái xinh tóc vàng…”
Đôi bàn tay trắng lang thang,
Báo người Lao khổ[6]
ra ràng ế trơ.
Phan Chu câu khách bằng thơ,
Trường Truyền viết luận, Ninh[7]cờ
quạt bay.
Chào mời quảng cáo ăn may
390.Doanh
gia nước Pháp tẩy chay báo rồi.
Những ngày cơ cực, Mẹ ơi!
Xảy nhà thất nghiệp cuộc đời bất an!
Một hôm nghe gọi Thành, Thành…
Từ người thủy thủ học anh tiếng bồi.
Bây giờ lính xế mê tơi,
Đệ nhất thế chiến dụng người An Nam.
“Ba ơi, phải có việc làm,
Gửi bạn ít tiền tiêu tạm tàm thôi”.
Đồng hương xứ sở của tôi,
400.Yêu
thương đùm bọc tình người bao la…
Chung cư có họ Phăng - xoa,[8]
Chủ hộ khấm khá cần gia sư thầy.
Anh Ba được tuyển dụng ngay,
Dạy con gái chủ chữ bay bướm vào.
Cầm tay đưa bút xôn xao,
Như là thư tháp thuở nào anh theo.
Năm sau con chủ rất yêu,
Như là cô Út những chiều gió reo.
Chia tay gia chủ cận nghèo,
410.Lận
lưng Ba có tiền tiêu pha rồi.
Bồi bàn, xúc tuyết tạm thôi,
Anh qua xứ sở sương rơi mịt mù.
Lạnh lùng đêm cuối mùa thu,
Gạch nướng lót ổ hận thù bão giông:
(Thương em Út ở bên sông
Giờ nay cha uống riệu nồng nơi đâu?
Thương mẹ lạnh lẽo đất sâu,
Chị Thanh, anh Đạt[9]
buồn sầu làm chi?…)
Chia tay xứ sở Ăng Ly,[10]
420.Xắc Xông[11]
phớt lạnh…Pa ri-anh về.
Viết ngay vở kịch Rồng Tre,[12]
Chửi vua Định Khải như hề xuất dương.
An Nam đậm tính đồng hương,
Ký giả họ Phạm dặm trường bôn ba.
Bữa cơm thân mật xôi gà,
Phạm Quỳnh[13]
tiên lượng: Ba là vĩ nhân.
Ba rằng: Quỳnh sống vì dân,
Nhưng nặng gánh của vợ gần con xa.
Quỳnh thưa, tôi tính hài hòa,
430.Dựng
xây cuộc sống phải là trí nhân,
Đánh nhau chỉ chết người dân,
Tôi cứu đất nước bằng chân thiện hòa…
Từ đó đôi bạn chia xa,
Sau tuần Độc lập Quỳnh là oan khiên,
Những thằng đâu đó cuồng điên,
Thượng Chi khuất bóng ở triền sông Hương,…
Đi về ngõ nhỏ thân thương,
Công poanh[14]
nghèo đói dân thường khổ đau.
Một hôm xem tờ báo nhầu,
440."Luận cương
thuộc địa"[15] Lin
râu thét gào:
Vô sản thế giới cần lao,
Phải liên hiệp lại cuốc đào lỗ chôn,
Lập nên nhà nước công nông,
Tước đoạt giới chủ không còn một xu.
Thực dân, phong kiến là thù,
Phan Chu nghị viện hỏa mù khó coi.
Giáo hoá cải tạo giống nòi,
Tự do báo chí phải đòi trước tiên,...
Thế Truyền mê mải kiếm tiền,
450.Anh em
thuỷ thủ về miền Boóc đô[16],
Bán hàng ăn uống, đủ no,
Mời anh Ba đến giúp cho việc làm.
Một dạo anh Ba quá giang,
Qua Thành Tua[17]
thấy loa oang oang mời :
Vô sản Liên Xô tuyệt vời,
Pháp sắp đại hội những người công nông,
Lập Đảng Cộng sản phổ thông,
Nhằm giải phóng kiếp làm công đói nghèo.
Anh Ba quyết định đi theo,
460.Viết
bài tham luận được treo lên tường.
Các đồng chí rất yêu thương,
Một đảng viên nữ vẫn thường đến thăm.
Lo cho chỗ anh Ba nằm,
Ấm êm tạm ổn rồi tâm tình đời,...
Biết là nước Nga xa xôi,
Ba quyết đến đó xem thời thế sao.
Giấy mời hội họp cần lao,
Hoả xa liên vận anh vào Bạch dương.[18]
Lê nin[19]
tái lại vết thương,
470.Ngoài năm
mươi tuổi đứt đường đấu tranh.
Mùa Đông gió tuyết khô hanh,
Cần lao Xô viết lòng thành viếng Lin.
Tưởng là xứ sở thần tiên,
Cần lao sung sướng tiêu tiền xả ga.
Anh đi thăm Mát cơ va,[20]
Vào nông trang thấy bò gà gầy trơ,
Nước Nga nội chiến xác xơ,
Cách mạng xô viết bên bờ vực sâu,
Công nông binh được đứng đầu,
480.Ku lắc[21],
tư sản bị thâu hết quyền.
[1] Phú Lang Sa (France) là tên gọi nước Cộng hòa Pháp. Đến
Pháp. Ngày 15- 9 -1911, Nguyễn Tất Thành viết thư gửi Tổng thống và
Bộ trưởng thuộc địa Pháp xin được vào học Trường thuộc địa ở Pháp nhưng không
được chấp nhận; Ngày 31-10-1911, anh gửi thư cho Khâm sứ Trung Kỳ nhờ chuyển
giúp số tiền 15 đồng cho cha mà anh không có điều kiện gửi trực tiếp. Số tiền
anh Ba dành dụm được khi làm phụ bếp - một cử chỉ rất đáng quan tâm về trách
nhiệm và tình cảm thương mến với gia đình.
[2] Bùi Quang Chiêu (1873-1945) là
một nhà chính trị tranh đấu đòi tự trị cho Việt Nam vào đầu thế
kỷ 20, ông là người Việt đầu tiên đỗ bằng kỹ sư canh nông của
Pháp, cùng các ông Nguyễn Phan Long, Trương Văn Bền, thành lập Đảng Lập
hiến vào năm 1923 ở Sài Gòn. Hiện nay, tên ông được đặt cho một con đường tại
Thị trấn Mỏ Cày, tỉnh Bến Tre.
[3] Phan Thanh Giản (1796 -1867) là quan đại
thần Triều Nguyễn. Ông đàm pháp ký các hiệp ước Triều Nguyễn với nước Pháp đến
nay còn nhiều ý kiến trái ngược.
[4] Nguyễn Trường Tộ (1830 - 1871),
còn được gọi là Thầy Lân (gia đình
theo Công giáo Roma) là một danh sĩ, kiến trúc sư, và là nhà cải
cách xã hội Việt Nam ở thế kỷ 19. Ông đã viết bài tấu lên
vua "Người da trắng nếu ta đối xử tốt
với họ, họ cũng sẽ đối xử tốt với mình. Còn nếu không, họ sẽ chiếm nước ta
thành thuộc địa, giống như người da đen".
[5] Phan Văn Trường (1876 - 1933)
là một luật sư, một nhà báo yêu nước. Quê ông ở làng Đông Ngạc,
huyện Từ Liêm, (nay là phường Đông Ngạc, quận Bắc Từ Liêm),
thành phố Hà Nội.
Nguyễn
Thế Truyền (1898
-19 tháng 9 năm 1969) là một nhà chính trị người Việt từng hoạt
động trong phong trào vận động đòi người Pháp rút khỏi Việt
Nam vào đầu thế kỷ XX, Ông quê làng Hành Thiện, tỉnh Nam Định,
con một gia đình quyền thế.
Phan
Châu Trinh (1872 - 1926),
hiệu là Tây Hồ, biệt hiệu Hi Mã, tự là Tử Cán. Ông là nhà thơ, nhà
văn, và là nhà hoạt động chính trị thời cận đại trong lịch sử Việt
Nam theo hướng duy tân, bất bạo động.
[6] Người cùng khổ (Le Paria) là tờ báo được xuất bản tại Paris,
cơ quan chủ quản là "Hội Hợp tác Người cùng khổ", trực thuộc Hội
Liên hiệp Thuộc địa, người sáng lập tờ báo là Nguyễn Ái Quốc (chủ nhiệm
kiêm chủ bút). Báo được in ba thứ tiếng: Pháp, Ả Rập và Trung Quốc. Số đầu tiên
ra ngày 1- 4 -1922, tồn tại cho tới năm 1926, tổng cộng xuất bản được
38 số với nội dung chống chủ nghĩa thực dân, kêu gọi đoàn kết các dân tộc thuộc
địa.
[7] Nguyễn An Ninh (1900 - 1943)
là nhà văn, nhà báo, nhà nghiên cứu tôn giáo và là nhà cách
mạng ở đầu thế kỷ 20 trong lịch sử Việt Nam.
[8] François,
chỉ tên riêng người Pháp.
[9] Chị gái, anh trai của anh Ba
[10] Nước Anh.
[11] Anglo-Saxon là một dân tộc sống
tại Anh từ thế kỷ 5 CN. Họ bao gồm những người có gốc từ các bộ lạc German tới
từ lục địa châu Âu, và những cư dân bản địa tiếp nhận một số khía cạnh
của văn hóa và ngôn ngữ Anglo-Saxon. Về mặt lịch sử, giai đoạn Anglo-Saxon ở Đảo
Anh trải dài từ năm 450 tới năm 1066,
[12] Vở kịch
của anh Ba viết năm 1922 bằng Pháp ngữ và được Léo Poldes (1891-1970),
một nhà báo người Pháp, chủ nhiệm câu lạc bộ Faubourg, cho công
diễn tại ngoại ô thành phố Paris. Nội dung phê phán vua nhà Nguyễn,
Khải Định. Đến nay chưa tìm thấy văn bản vở kịch này?.
[13] Phạm Quỳnh (1892 - 6 tháng 9 năm 1945), sinh
tại số 17 phố Hàng Trống, Hà Nội; quê quán ở làng Lương Ngọc (nay thuộc
xã Thúc Kháng), phủ Bình Giang, tỉnh Hải Dương, là một nhà văn hóa, nhà
báo, nhà văn và quan đại thần triều Nguyễn. Ông là người đi tiên
phong trong việc quảng bá chữ Quốc ngữ và dùng tiếng Việt -
thay vì chữ Nho hay tiếng Pháp - để viết lý luận, nghiên cứu.
Ông có tên hiệu là Thượng Chi, bút
danh Hoa Đường, Hồng Nhân. Ông là người có tinh thần
dân tộc, ôm ấp một chủ nghĩa quốc gia theo xu hướng ôn hòa, lấy việc
canh tân văn hóa để làm sống lại hồn nước.
[14] Nhà số 9 ngõ Côngpoanh, quận 17, Paris (Pháp), nơi anh Ba đã ở từ năm
1921 - 1923.
[15] Luận cương về vấn đề dân tộc và vấn đề thuộc
địa của V.I.Lênin đăng trên báo Nhân đạo (L’
Humanité) - cơ quan ngôn luận của Đảng Xã hội Pháp, số ra ngày 16 và 17 - 7 -
1920. Tư tưởng chính là vô sản các nước giúp nhau giành độc lập dân tộc ở các
nước thuộc địa là nhiệm vụ của cách mạng XHCN.
“Lin râu” là cách viết tắt, khẩu ngữ chỉ ô V.I.Lênin với đặc điểm có
chòm râu cằm.
[16] Bordeaux là một thành phố cảng quan trọng của Pháp, toạ lạc
ở hạ nguồn sông Garonne. Nó là thủ phủ của
vùng Nouvelle-Aquitaine thuộc miền tây nam nước Pháp.
[17] Tours là thành phố của tỉnh Indre-et-Loire,
thuộc vùng hành chính Centre-Val
de Loire của nước Pháp. Anh Ba tham đến dự hội nghị thành
lập đảng Xã hội Pháp.
[18] Tên gọi nước Nga, xứ sở Bạch Dương.
[19] Vladimir
Ilyich Lenin còn thường được gọi với
tên V. I. Lenin hay N. Lenin (1870 -1924) là một nhà
cách mạng, chính khách, nhà lý luận chính trị người Nga.
Ông đứng đầu chính phủ của nước Nga Xô viết từ năm 1917 - 1924
và của Liên Xô từ năm 1922 - 1924. Dưới sự lãnh đạo của ông, Nga, và
sau đó là Liên Xô, trở thành một nhà nước một đảng theo chủ
nghĩa Marx-Lenin do Đảng Cộng sản Liên Xô điều hành. Ông đã phát
triển chủ nghĩa Marx vào thực tế gọi là chủ nghĩa Lenin. Ngày 30
- 8 - 1918, Lê nin bị ám sát gây thương tích, nay chưa rõ âm mưu từ
phía nào?
[20] Thủ đô nước Nga.
[21] Kulak (tiếng Nga: кулак) là từ ngữ từ thế kỷ 19 được dùng để chỉ nông dân giàu có, sang thế kỷ 20 là tiếng xấu. Đến năm 1917, các kulaks sở hữu hơn 90% diện tích đất canh tác ở châu Âu thuộc Nga.