Trường ca Hồ Chí Minh. Phần II. Bôn Ba (581 - 748 )

Trường ca Hồ Chí Minh.
Phần II. Bôn Ba  (581 - 748 )

581. Đã từng bốn bể năm châu,

Hai mươi ngoại ngữ chuyện hầu yếu nhân.

Rượu cùng hoạ sĩ lừng danh,

Pi cát xô[1] vẽ tặng anh chim trời.

Không thẹn thân phận người bồi,

Đầu quân thế mạng con người chủ Tây.[2]

Luân đôn, Pa ri, Mác xây,

Nuôi quân thế chiến đủ ngày chiến binh.

Cảnh sát châu Âu rập rình,

590. Nhiều lần trò chuyện chân tình chúng yêu.

Xưa nay trí giả luyện chiêu,

Anh dùng chân thật gặp nhiều quý nhơn.

Thập phương hội tụ Hồng Công,

Ba truyền ngọn lửa mầu hồng tin yêu.

Trước sau chỉ có một điều,

Giải phóng dân tộc theo chiều đấu tranh.

Thực dân đang đẫy miếng ăn,

Chúng sợ bác ái mất phần lợi to.

Pháp quốc rắp tâm rình mò,

600.Thưởng hậu cho kẻ tìm dò anh Ba.

Tình báo Bát lộ[3] xét tra,

Giao Lâm Lan nữ vào ra tìm đường.

Đưa Quốc về một thôn hương,

Dự phong chính uỷ cự Trương Quốc Đào.[4]

Rừng cây gió biển lao xao,

Y Lan mắt sáng tựa vào vai anh:

“Giá như không có chiến tranh,

Đôi ta nghề giáo song hành bên nhau,

Về dạy đại học Quảng Châu,[5]

610.Thỉnh giảng Ha vớt[6]  gội đầu cho dân...”

 

Minh Khai ngày càng lại gần,

Văn phòng Hải ngoại cộng quân hình thành.

Tuyển người du học Mác - Lanh,[7]

Đưa người về nước vin cành buộc loa.

Đấu tranh theo hướng hài hoà,

Khẩu hiệu dân chủ trên toa, cầu đường.

Pháp nhợn thấy bất bình thường,

So với Công xã chẳng tương xứng gì,...

 

Quốc tế cử Lý Thuỵ[8] đi,

620.Sang Xiêm vận động lập chi bộ đầu.

Cưới nàng Tăng Tuyết bên Tàu,

Bình phong nâng đỡ Chín Thầu[9] bên Xiêm.

Anh cầm cán búa chuôi liềm,

Làm nhà, gặt lúa gây niềm tin yêu.

Miến, Xiêm, Lào,Cam[10] dập dìu,

Lập chi bộ Đảng búa rìu chống Tây,

Mùa mưa đứng dưới rừng cây.

Mùa hè đóng khố đi cầy học nhau,

Sư Xiêm nhiều vị người Tào.

630.Dõi theo thầy Chín ra vào U đon.

Người quê qua Thái kiếm cơm,

Nhiều người ướm hỏi nhác nom "Tất Thành",

Con quan Phó bảng thầy lang,

Cháu Cụ giáo[11] sống gần làng Kim Liên.

Chín Thầu lảng chuyện họ tên,

Nhận mình người Việt sống bên đất Tầu.

Tuyết Minh son trẻ buồn sầu,

Thư từ thất lạc đi đâu ko về?

Cưới nhau Chúa chứng câu thề,

640.Một ngày nên nghĩa đam mê đượm nồng.

Chuyện tình đôi lứa có không?

Xưa nay lắm chuyện kết hôn thật đùa,…

 

Một hôm Chín đến vãn chùa,

Gặp sư tiếng Phạn[12] đón đưa chân tình.

Sư rằng Thầu bậc "Khai minh",

Tu đường "Thông tuệ" tự mình đấu tranh.

Tu thân gắng làm điều lành,

Từ từ về nước để giành ngôi cao.

Đường đi nước bước thế nào?

650.Sư Phạn đắc đạo đã trao Chín Thầu.

Chàng về thánh địa Quảng Châu,[13]

Phong trào cách mạng đang ngầu bọt bông.

Nhật bản xâm lấn miền Đông,

Mao, Tưởng ngúng nguẩy dở ông dở thằng.

Quê nhà đảng phái nhiều đằng,

Tân Việt[14] cộng sản rất hăng chiến thù.

Pháp quốc khôn ngoan dự trù,

Dùng đảng cộm cán hoả mù đảng kia.

Nguy cơ phân liệt chia lìa,

660.Đũa rời khỏi bó, chả chìa cho Tây.

Anh về chụm lại hàng cây,

Hợp nhất các đảng dựng xây phong trào.

Rất nhiều trí sĩ trình cao,

Lương Bằng,Tùng Mậu[15] bên Tào đã lâu.

Quốc đi Thượng Hải chụm đầu,

Nhắc Lương Sao Đỏ nhờ Tầu giúp Ta.

Bạc tiền Vương Minh[16] tung ra,

Đòi dăm Trung uỷ phải là người Hoa.

Bọn Hẹ[17] toan tính gần xa,

670.Tìm người đóng thế khi Ba bị tèo.

Bùa Sư nước Phạn anh treo,

Vào cổ chân lúc hiểm nghèo gian nguy.

Sư trụ chùa Tào uy nghi

Đôi lúc Ba đến thầm thì là êm

Lâm Thụ cờ bạc thâu đêm

Nợ sắp bị vỡ nghe bên nước nhà

Toà Vinh xử vắng anh Ba[18]

Án tử, treo thưởng kẻ ra nước ngoài

Bắt Quốc về nước đầu đài

680.Cờ bạc trộm cắp tính bài tố anh

Cộm cán nhiều tên ma lanh

Nhìn thấy bùa ngải chúng thành thật lui

Pháp nhợn toan tính rất cùi

Chi trả cảnh sát bắt người Hồng Công

Dẫn độ về nước là xong

Nhưng Ăng lê phớt đừng hòng chúng nghe

Mao Tưởng toan tính chở che

Con bài Nam tiến là nghề xâm lăng

Ăng lê theo dõi rất căng

690.Bắt Tống Sơ ở một căn gác thường

Nổ ra vụ án bất thường

Tống Sơ xộ khám công đường Ăng lê[19]

Vụ này kinh điển nhà nghề

Bài học xét xử trở về mai sau

Luật sư dốc máu lên đầu

Chẳng mong kết cỏ ơn sâu bạc tiền

Pháp đòi dẫn về Kim Liên

Để cho dân chúng búa liềm nhận ra

Toà Vinh "Giết hổ dọa gà"

700.Ăng lê chê Pháp đúng là trẻ con

Pháp mua cai ngục ra đòn

Để cho Tống tử trong khuôn lao tù

Phu nhân họTống[20]gật gù

Xuất chiêu quyền thế bảo kê giang hồ.

Sau này anh Ba ướm ngờ

Khánh Linh vui sướng tôn thờ ông anh

Phi trường Gia Lâm nắng hanh

Chủ tịch ngả mũ chân thành chuyển sang

Áp vai nguyên thủ sóng hàng

710.Gọi em Tống Khánh khiến nàng vui tươi.

 

Đề hình Ăng lê trát mời

Các bên lợi hại vào nơi công quyền

Chánh toà xét hỏi luyên thuyên

Không có chứng cớ các bên bắn đòm

Luật sư để râu hơi xồm

Nhắc bài Anh quốc thượng tôn pháp đình:

"Thuở xưa Âu lục linh tinh

Đòi tù Mác[21] tội chỉ dình đánh nhau

Quá bộ Măng xơ[22] chuyến tầu

720.Nước Anh phớt các quả đầu mưu toan

Bất bạo động là dân ngoan

Phím bài sách báo hoàn toàn tự do

Cuối đời Mác hơi nghi ngờ

Con đường bạo động bao giờ mới yên ?

Mác biết Ăng lê rất khôn

Chia dân chủ vời miếng cơm giảm thù

Bị lừa dân chúng vẫn ngu

Mác quyết khởi nghĩa tịch thu chánh quyền"

 

Tình báo Mao Tưởng bắn tin:

730.Tống Văn ký giả mưu sinh chân thành

Toà tuyên Tống phải xuất hành

Khỏi đất Hương Cảng càng nhanh càng bình

Luật sư Ăng lê rất tinh

Lừa cảnh sát Pháp, phao tin Tống tèo

Com lê ca táp tay hèo

Căn cước tên khác chân leo lên tàu

Ra biển tàu xả sóng ngầu

"Lốt" Sinh nhưng lại quay đầu Shanghai

Vợ chồng luật sư Giơ bai[23]

740.Về nhà thở nhẹ hơi dài lo toan

Qua bến Thượng Hải an toàn

Có Lương Nguyễn dụ nhà đoan Tưởng Tầu

Tháng năm sống ở châu Âu

Chàng đọc Kinh thánh chuyện hầu đạo Công

Em gái xóm đạo phố Đông[24]

Cảm tình giúp đỡ giàu lòng đức tin

Các bên đế quốc kiếm tìm

748.Thấy bùa nước Phạn chúng im lặng dừng !

---

[1] Pablo Ruiz Picasso (1881-1973), thường được biết tới với tên Pablo Picasso hay Picasso là một họa sĩ và nhà điêu khắc người Tây Ban Nha yêu hòa bình, chống chiến tranh, cảm tình giúp đỡ Việt Nam... Ô bạn với anh Ba từ năm 1911, mến anh Ba vẽ bức họa trên báo Le Paria (Người cùng khổ). Năm 1946 Chủ tịch Hồ Chí Minh đến Pháp thăm họa sĩ, họa sĩ vẽ tặng bức chân dung, sau thất lạc.

[2] Khai lý lịch nhập trường Quốc tế Phương Đông vào năm 1934, anh Ba ghi “Làm lính Pháp vào thời gian 1914-1918”. Anh Ba phụ bếp với tên Paul Thành đã nhận đi lính thay cho con trai Vua bếp Escoffier khi Chiến tranh thế giới thứ nhất bùng nổ. A.Escoffier là người Pháp đến hành nghề ở Luân đôn và có một con trai tên là Paul Escoffier.Câu chuyện này được bàn đến nhưng chưa có xác nhận.

[3] Bát lộ quân là lực lượng quân sự do Đảng Cộng sản Trung Quốc nắm quyền lãnh đạo.Trong thời kỳ Quốc-Cộng hợp tác (1924-1927 và 1937-1945 ) đội quân này được tổ chức lại thành Quốc dân Cách mạng Quân Đệ thập bát Tập đoàn quân, nằm trong biên chế của quân đội Trung Hoa Dân quốc, thực tế vẫn do đảng viên Đảng Cộng sản Trung Quốc nắm quyền lãnh đạo, hoạt động từ năm 1936 đến 1947. Cùng với Tân Tứ quân, Bát lộ quân được xem là thành phần nòng cốt, tiền thân hình thành nên Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc.

[4]Trương Quốc Đào (1897 - 1979) một trong những người sáng lập Đảng Cộng sản Trung Quốc năm 1921. Năm 1938, ông bỏ trốn khỏi Diên An về Vũ Hán đầu hàng Tưởng Giới Thạch.

[5] Tỉnh biên giới Trung Quốc, giáp Việt Nam.

[6] Đại học Harvard, là một viện đại học nghiên cứu tư thục, thành viên của Liên đoàn Ivy nằm ở Cambridge, Massachusetts, Hoa Kỳ. Với lịch sử thành lập từ năm 1636, tầm ảnh hưởng và tài sản của mình, Harvard là một trong những đại học danh tiếng nhất thế giới.

[7] Mác- Lê nin, hai lãnh tụ của  giai cấp vô sản, cha đẻ học thuyết cộng sản.

[8] Nguyễn Ái Quốc hoạt động ở Quảng Châu với bí danh Lý Thụy, làm phiên dịch trong văn phòng của Đoàn cố vấn Xô Viết từ năm 1924 do Mikhail Markovich Borodin, tiếng Trung là Quý Sơn Gia (1884-1951) ông người gốc Do Thái, một nhà cách mạng Nga, nhà hoạt động chính trị, xã hội Liên Xô, đại diện của Quốc tế Cộng sản tại Trung Quốc, thời kỳ 1923-1928

[9] Thầu Chín là tên của anh Ba thời kỳ 1928-1929 hoạt động ở tỉnh Un đon, Thái Lan.

[10] Miến Điện, Thái Lan, Lào, Cam Phu chia

[11] Cụ Hoàng Xuân Đường (1835 - 1893) ông ngoại anh Ba.

[12] Tiếng Phạn là cổ ngữ của Ấn Độ còn gọi là bắc Phạn để phân biệt với tiếng Pali là nam Phạn, là một ngôn ngữ tế lễ của các tôn giáo như Ấn Độ giáo, Phật giáo Bắc Tông. 

[13] Tỉnh, thành phố của Trung Quốc giáp với Việt Nam. Năm 1927 có một cuộc khởi nghĩa thất bại của những người cộng sản tại. Xô viết Quảng Châu được gọi là "công xã Quảng Châu" hoặc "công xã Paris phương Đông"

[14] Tân Việt Cách mệnh Đảng (hay gọi tắt là Đảng Tân Việt) là một chính đảng tồn tại ở Việt Nam vào những năm đầu thế kỷ 20 với chủ trương "Đánh đổ đế quốc, xây dựng một xã hội bình đẳng, bác ái". Đảng Tân Việt chấm dứt hoạt động vào năm 1929 khi phân chia làm hai phái. Một phái với xu hướng thành lập Liên đoàn Quốc gia và một phái với ảnh hưởng của tư tưởng cộng sản tách ra thành lập Đông Dương Cộng sản.

[15] Hai nhà cách mạng Việt Nam: Nguyễn Lương Bằng (1904 -1979) có bí danh Anh Cả, Sao đỏ;Hồ Tùng Mậu (1896 –1951), Ông từng là đảng viên của cả Đảng Cộng sản Trung Quốc và Đảng Cộng sản Việt Nam.

[16] Vương Minh (1904 - 1974) tên thật: Trần Thiệu Vũ là một nhà lãnh đạo cấp cao của Đảng Cộng sản Trung Quốc, Tổng Bí thư thứ IV của Đảng Cộng sản Trung Quốc

[17] Tên gọi khác của người Khách Gia, là một tộc người Hán nay phân bố ở Nam Trung Quốc, Đài Loan. 

[18] Ngày 10-10-1929, Tòa án Vinh (Nghệ An) của thực dân Pháp xử vắng mặt, anh Ba- Nguyễn Ái Quốc bị khép vào án tử hình.

[19] Vụ án Hồng Công năm 1931-1933, anh Ba tức Tống Văn Sơ bị bắt trên lãnh thổ Hồng Công thuộc tô giới của Vương quốc Anh, được xử theo Luật Anh.

[20] Tống Khánh Linh (1893- 1981) là phu nhân của Tôn Trung Sơn tổng thống đầu tiên của Trung Hoa Dân Quốc, sau Bà làm Phó chủ tịch nước CHND Trung Hoa. Bà là người say mê ủng hộ các tổ chức quốc tế nhân đạo, chống chiến tranh. Anh Ba tham gia tổ chức “Quốc tế Cứu trợ các chiến sĩ cách mạng”. Có tư liệu Bà và gia đình bà (Phủ Tống) thuê Luật sư Francis Henry Loseby bảo vệ Tống Văn Sơ trước Tòa.

[21] Karl Marx (1818 - 1883) là một nhà triết học, nhà kinh tế học, nhà sử học, nhà xã hội học, nhà lý luận chính trị, nhà báo và nhà cách mạng người Đức gốc Do Thái.. Marx chuyển tới London tháng 5 năm 1849 và ở lại đó trong phần còn lại của cuộc đời.

[22] Eo biển Manche là một đoạn eo biển dài thuộc Đại Tây Dương xen giữa đảo Anh và bờ biển phía bắc của Pháp, liền với biển Bắc Hải. Eo biển này dài 562 km, chỗ rộng nhất 240 km, chỗ hẹp nhất là 34 km (eo biển Dover).

[23] Luật sư Anh, Francis Loseby (1883-1967), người giúp Nguyễn Ái Quốc thoát khỏi Hồng Công thuộc địa Anh khi đó. Năm 1960, gia đình Luật sư đến Việt Nam. Tượng Luật sư Loseby  đặt ở Khu tưởng niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh, Ba Đình, Hà Nội.

[24] Nữ bác sĩ Phương Thảo là nhân vật trong phim “Vượt qua Bến Thượng Hải- Hãng phim Hội Nhà văn Việt Nam”

Trường ca Hồ Chí Minh. Phần II. Bôn Ba (481-580)

 Trường ca Hồ Chí Minh. Phần II. Bôn Ba (481-580)

481.Quốc tế nông dân có tên,

Văn Ba nhậm chức Uỷ viên hội đồng.

Phụ trách Chi cục Phương Đông[1]

Trụ sở đặt ở Hồng Công gần Tầu.

Đang tuổi giai đẹp đi đâu,

Gái xinh đeo bám thả câu móc mồi.

Việt kiều ở đó ăn chơi,

Toàn con trí phú sang nơi đất Tào.

Một giai tên Thụ[2] mời chào,

490.Anh Ba nhập hội Bội Châu[3] cầm cờ.

Quang phục, Tâm xã[4] rất ngờ,

Tuyên truyền vận động xẩm sờ trối tai.

Lâm Thụ không muốn lai rai,

Bỏ Phan chí sĩ tiền xài xông xênh.

Em gái vợ Thụ rất xinh,

Con gái tư sản gốc mình máu Hoa.

Gái xinh giai đẹp bao la,

Mật thám Pháp nhợn[5] xét tra phải dừng.

Cuộc đời cách mạng tửng tưng,

500. Chiến tranh chuyện nhỏ có chừng mực thôi.

Năm tháng lãng mạn tuyệt vời,

Quê nhà bên Nghệ có người cực xinh.

Con gái ký lục tên Minh,[6]

Gót hồng cằm búp sen tình rất tươi.

Kém gì Nàng Út Vân ơi,

Bôn ba cách mạng cần người gối khăn.

Nàng làm thư ký rất chăm,

Thanh niên cách mạng họp ăn uống đều.

Lớp học có nhiều tình yêu,

510. Gái Tào thời đó rất chiều giai Ta,...

Phái bộ cố vấn người Nga,

Quyết định trưng tập anh Ba vào đoàn.

Làm chủ ngôn ngữ hoàn toàn,

Pháp, Nga, Anh, Việt chuyển sang tiếng Tàu.

Thời kỳ Dân quốc đứng đầu,

Học viện Hoàng Phố[7] nạp thâu học trò.

Giai ta háo hức tò mò,

Anh Ba giới thiệu Tưởng cho nhập trường.

Bề ngoài Quốc Cộng[8] bình thường,

520. Bên trong toan tính con đường xâm lăng.

Dùng mỹ nhân kế bẫy giăng,

Tuyển mộ tình báo tuyền bằng tiền tươi.

Anh Ba vào tầm ngắm rồi,

Lâm Lan[9] cấp tá tuổi đời trẻ trung.

Mến mộ anh Ba đến cùng,

Làm việc có lợi cho Trung cộng Tầu.

Danh Tống[10] thiếu tá rất ngầu,

Y Lan yêu mến gục đầu vai anh.

Cách mạng Việt Nam thành canh,

530. Phải nhờ Trung cộng đấu tranh điên cuồng.

Tư tưởng tình thương mến thương,

Lấy đồng chí hướng kỷ cương làm đầu.

Trong khi giai gái nước Tầu,

Yêu kiểu cổ điển sắc mầu hủ nho.

Chúng thích kể chuyện đọc thơ,

Kiểu Tây Anh Pháp Nga xô tuyệt vời.

Y Lan chiến không nghỉ ngơi,

Nàng đã thể hiện suốt đời yêu Ba.

Giang sơn người đẹp luôn là,

540. Con đường hảo hán từ xa xưa rồi.

Trớ trêu luôn nở nụ cười,

Chàng tin vào Chúa cưới người mới yêu.

Trương Béo một tay rất điêu,

Giới thiệu Tăng Tuyết[11] tín điều Gia tô.

Trung Cộng sướng gần phát rồ,

Chu phu nhân giúp quạt cờ thành hôn.

Trung- Việt, tính kế trường tồn,

Mượn đường diệt quắc phải luồn sợi dây.

Nhưng mà từ đó đến nay,

550. Vẫn là nghi hoặc đổi thay huyền tình?

 

Chia tay Cha sớm bình minh,

Quy Nhơn sóng cát trắng tinh bến bờ.

Vuốt chòm râu bạc lơ thơ:

Cha tên Thông[12] con phải thờ chữ “Minh".

Dặm trường đụng với yêu tinh,

Vén mây khéo lựa gái xinh đức tài.

Dường như suốt một đời trai,

Anh qua cửa ải chân dài, búa đao:

Thầy số Ta sang bên Tào,

560.Bói chàng Ái Quấc[13] vận vào đế vương.

Tử vi thuở ở quê hương,

Tên[14] có dấu thập nên thường đơn côi.

Ba lê[15] anh sắm đĩa xôi,

Thầy tướng Tào phán vận đời quả nhân...

 

Mao làm cách mạng nhân dân,

Quảng Châu công xã thua quân Tưởng[16] rồi.

Pháp quốc nhạy thính đánh hơi,

Truy lùng thủ lĩnh quyết đòi bắt Ba.

Mao quân ve vãn tính xa,

570. Lập chi nhánh cộng đô la giót vào.

Hồng Công[17] là xứ anh hào,

Luật lệ dân chủ kẻ nào cũng mê.

Đã từng sống ở Ăng lê,

Quá giang Nữu ước[18] trở về Phá lang,

Ba vào rất nhiều nhà hàng,

Hội thảo trà rượu với làng luật sư.

Soạn bài báo chí rất phê,

Thông tín viên Tống giỏi nghề gom tin.

Tầm chương tuyển Mác- Lê nin,

580.Tư Cưu Mạnh Đức[19], Oa sinh tơn làu[20].

---

[1] Hội nghị lần thứ nhất Quốc tế Nông dân (họp từ ngày 12 - 15 tháng 10 năm 1923), anh Ba được bầu vào Ban Chấp hành và Đoàn Chủ tịch Quốc tế Nông dân. Tại Đại hội lần thứ 5 Đệ Tam Quốc tế (họp từ ngày 17 tháng 6 đến ngày 8- 7 -1924), anh được cử làm Ủy viên Ban Phương Đông, phụ trách Cục Phương Nam.

[2] Lâm Đức Thụ (1890 - 1947) biệt danh là Trương Béo hoặc Hoàng Chấn Đông, quê ở Thái Bình, thi đỗ đầu xứ gọi là Đầu xứ Viễn,  ông hoạt động cách mạng chống Pháp rồi trở thành chỉ điểm cho mật thám Pháp, người được cho là đã bán đứng Phan Bội Châu cho thực dân Pháp và cũng là người được phía Trung Quốc cho rằng đã mai mối Tăng Tuyết Minh cho anh Ba.

[3] Phan Bội Châu (1867 - 1940), khai sinh là Phan Văn San, các hiệu Hải Thụ, về sau đổi là Sào Nam,  bút hiệu Thị Hán, Phan Giải San, Sào Nam Tử, Hạo Sinh, Hiếu Hán,…quê Đan Nhiễm, xã Nam Hòa, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An. Ông là là một danh sĩ và là nhà cách mạng Việt Nam, hoạt động trong thời kỳ Pháp thuộc, lập Hội Duy tân, phát động Đông du, lập Quang phục hội.

[4] Tâm tâm xã là tổ chức của nhóm thanh niên trí thức Việt Nam ở Trung Quốc (Tầu, Tào) gồm Lê Hồng Phong, Hồ Tùng Mậu, Lê Hồng Sơn, Phạm Hồng Thái, Lâm Đức Thụ…bất đồng với nhóm lớn tuổi.

[5] Cách gọi không thân thiện. Nhợn là cảm giác khó chịu ở cổ khi ăn, muốn nhằn ra.

[6] Nguyễn Thị Minh Khai tên khai sinh là Nguyễn Thị Vịnh sinh ngày 1-11-1910 tại xã Vĩnh Yên, thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An, mất ngày 28-8-1941 là nhà cách mạng Việt Nam, một trong những người lãnh đạo Đảng Cộng sản Đông Dương trong giai đoạn 1930-1940. Bà là vợ của nhà cách mạng, Tổng bí thư đảng cộng sản Đông Dương Lê Hồng Phong, ông bà có một người con gái. Em gái Bà là Nguyễn thị Minh Thái (mất trong tù đế quốc) là vợ đầu của đại tướng Võ Nguyên Giáp.

[7] Trường Quân sự Hoàng Phố, chỉ học viện quân sự đào tạo sĩ quan lục quân của Trung Hoa Dân Quốc hoạt động từ năm 1924-1927, đặt tại đảo Trường Châu, khu Hoàng Phố, thành phố Quảng Châu. với 5 khóa đào tạo, nhưng đã đào tạo ra nhiều danh nhân quân sự cho cả Quân đội Trung Hoa Dân Quốc lẫn Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc, nhiều nhà cách mạng, tướng lĩnh của Việt Nam cũng từng học hoặc giảng dạy tại Trường quân sự Hoàng Phố.

[8] Chỉ sự liên minh giữa Trung Hoa Quốc Dân Đảng và Trung Quốc Cộng sản Đảng trong các thời kỳ 1924-1927 dẹp các quân phiệt chống lại chính quyền non trẻ của Tôn Trung Sơn, và 1937-1945 chống phát xít Nhật.

[9] Lâm Y Lan (189? - 1968), Lâm Lan. Bà là nhà cách mạng của Đảng cộng sản Trung Quốc, quân hàm cấp tá trong quân đội, có học vấn cao từng giảng ở Học viện quân sự Hoàng Phố, có mối quan hệ với anh Ba từ năm 1930 do Đảng cộng sản Trung quốc phân công.

[10] Tống Văn Sơ là tên anh Ba từ sau khi thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam tháng 2-1930 đến 1-1933 kết thúc vụ án Hồng Công. Cơ quan tình báo áp quân hàm nhưng không trao quân hàm?

[11] Tăng Tuyết Minh (1905-1991) là một phụ nữ Trung Quốc. Theo nghiên cứu của một số học giả  thì bà đã kết hôn với anh Ba khi đó có bí danh là Lý Thụy vào năm 1926 và đã sống chung với anh được nửa năm cho đến khi anh phải rời Trung Quốc sau vụ chính biến năm 1927. Hôn lễ có chứng kiến  của bà Đặng Dĩnh Siêu (vợ của Chu Ân Lai) và một số học viên khoá huấn luyện phụ vận. Câu chuyện này đến nay vẫn như là “tiểu thuyết giả tưởng”

[12]  Khi anh Ba làm Chủ tịch nước, ô đi Pháp, hải quan hỏi tên cha? Ông trả lời “Bác tên Minh, tên cha là Thông”

[13]  Nguyễn Ái Quốc (Quấc) tên gọi anh Ba và nhóm yêu nước ở Paris chọn làm bút danh.

[14] Tên khai sinh chủ tịch Hồ Chí Minh là Nguyễn Sinh Cung, tiếng địa phương gọi là Coong, hoặc Côn. Tương truyền, lá số tử vi được các bậc túc nho quê Nam Đàn xem.

[15] Paris, cách phiên âm Hán Việt.

[16] Quân đội Trung Hoa Dân quốc, còn gọi là Hoa quân, quân Tàu Tưởng, quân Tầu trắng, Tào ô do Tưởng Giới Thạch làm thống chế. Khởi nghĩa Quảng Châu năm 1927 là một cuộc khởi nghĩa thất bại của những người cộng sản tại thành phố Quảng Châu, miền nam Trung Quốc.

[17] Lãnh thổ Trung quốc là thuộc địa của đế quốc Anh  từ năm (1842-1997), tên gọi Hương Cảng, Cảng Thơm.

[18] New York, thành phố lớn ở miền Đông Hoa Kỳ.

[19] Montesquieu (1689 - 1755) phiên âm là Mạnh Đức Tư Cưu là một nhà bình luận xã hội và tư tưởng chính trị Pháp sống trong thời đại Khai sáng, ông thường được biết đến dưới tên Montesquieu. Ông nổi tiếng với lý thuyết tam quyền phân lập.

[20] George Washington ( 1732 - 1799) là nhà chính trị và quân sự có ảnh hưởng lớn đối với quốc gia non trẻ Hoa Kỳ từ năm 1775 -1799. Ông đã lãnh đạo người Mỹ chiến thắng Vương quốc Anh trong cuộc Chiến tranh Cách mạng Mỹ với tư cách là tổng tư lệnh Lục quân Lục địa năm 1775 -1783, ông cũng chủ trì việc viết ra Hiến pháp Hoa Kỳ năm 1787. Quốc hội Hoa Kỳ nhất trí chọn ông làm tổng thống đầu tiên của Hoa Kỳ (1789 -1797).