LẬT ĐẬT VÀ HỘI HỌA

 Có thể nhà báo B nói đúng về chiếc ô thần quyền trên đầu tôi là sếp.

Sau khi được tuyển làm ‘‘đầy tớ’’ có ngạch, tôi đến tư gia sếp, trước là cảm ơn, sau muốn nói lời tạm biệt vô- lăng dẫn đường, muốn… thăm thái độ của ba mẹ M để quyết định số phận mình. Tôi hơi run, buồn phải tạm biệt khoang xe mẹc, tạm biệt cả những ngày, đêm nhậu, dẫn ông về phòng khách, không được chăm sóc những lúc ông say,… không biết tay lái mới có làm ông vừa lòng và … nhiều thứ lo. Thời gian trôi, bố con ông muốn tôi trưởng thành, tôi đã cố gắng. Qua siêu chợ ‘‘19-12 -chợ âm phủ ’’ tôi lựa rượu, hoa quả ngoại theo lẽ thông thường những lần cùng sếp đến thăm sếp khác. Đến nhà, cảm giác đầu tiên dội về lại là M với những kỷ niệm đón đưa em, nhớ bàn tay nhỏ, ánh mắt vui sướng, môi cười tươi xinh khi tôi moi túi ngực lấy ra những bông hoa ngọc lan trắng thơm đưa em… Kỷ niệm, ấn tượng như chất ăn mòn mà bà giáo sư hóa học BK đã thuyết trình trên bục, in những ấn phẩm có người mua hàng trăm cuốn lúc thôi. Tôi chịu đựng được sự ăn mòn đó để gột tẩy bụi đường, bụi trần hàng ngày bám vào các giác quan. Mẹ M đon đả đón tôi, bà vẫn thế. Bố M điềm tĩnh của chính khách trong cơ chế thị trường:

- Chúc mừng anh! (chết rồi, ông không gọi tôi bằng tên, trịnh trọng quá là toi- tôi rất sợ mỗi lúc bố mẹ tôi gọi như thế là có chuyện )

- Em cảm ơn anh! em đã cố gắng học tập, làm việc. Trước, sau này mong được anh giúp đỡ. Em lo công việc mới…

- Mình tin H làm được, công việc mới vất vả nhưng cố gắng sẽ hoàn thành.

Chúng tôi uống cà phê, tôi nhận ra hương quen nhưng nhạt vị độ phê đậm thì khiến tôi nhớ đến M. Con gái sếp tuyệt chiêu sành điệu pha cà phê phin, dù uống nóng hay nguội, thả bao nhiêu đá, đường, muối iốt, rỏ nước mắm trắng PQ, muối tinh Quán Thẻ, hay mỡ gà Đông Tảo, bột cỏ thơm Nam Mỹ thì tôi vẫn nhận ra vị em. Thấy ông chăm chú nhìn khi tôi nhấp ly, hình như ông muốn đoán tâm trạng, muốn hỏi hay muốn tôi nói điều gì đó.

Khi tôi về, ông lấy gói quà nhỏ như những gói quà sinh nhật, nói rằng đây là quà M gửi mừng tôi học hành đỗ đạt, thầm cảm ơn em. Cũng như lần đi siêu thị năm trước, tôi để gói quà vô tủ mà không mở. Tôi đợi ngày nó có ý nghĩa hơn. Đã lâu, không tư từ, không thông tin với nhau, em đã quên, tôi không còn nhớ nhiều như trước mà sao em lại bất ngờ. Có thể như là lẽ thường ở đời, khi người ta đã một thời thân mến nhau.

**

Tôi được cử vào nhóm nghiên cứu khảo sát tình hình cộng đồng dân doanh để cơ quan cấp trên vững tâm biểu quyết thông qua Luật về dân doanh thay thế Luật cũ. Kinh tế thị trường ngày càng náo động, con đường kinh doanh mở tung như ngày xưa những người soát vé phim bãi thấy nên tháo khoán cho trẻ em người già không biết mặt đồng tiền được vào sân cỏ xem phim sau khi đã chiếu xong phim thời sự, và cũng phải mở cổng để nghỉ sau những giờ soát vé chặn người xé rào chen lấn, mệt mỏi. Sau này, đi du lịch bằng giấy thông hành thổ phỉ qua nước láng giềng, tôi thấy ti-vi tinh thể lỏng to như màn ảnh chiếu bóng đặt ở sân vận động, quảng trường cho người du dạo với trẻ coi. Từ tất yếu đến tự do có khoảng cách dài đầy chông gai, ấu trĩ (thày dạy triết học lớp đại học tại chức nói thế)

Dự án nghiên cứu có tiền, thời buổi đâu đâu cũng vẽ dự án đến …thành án hình sự cũng phải theo.  Dự án có quy trình giải ngân, ai tham gia cũng có phần. Dự án có mấy ông chuyên gia râu xồm bụng phệ, bà đầm tóc xoắn mắt xanh, tiêu tiền ngoại lại càng ‘‘sôi nổi- đúng ra là xôi thịt’’ Thư ký dự án nói rằng tôi được đặc cách làm thành viên, bởi sếp tiến cử. Đúng là ‘‘không thày đố mày học thêm, không dù đố chú ngóc đầu’’. Tôi thầm cảm ơn.

Nhóm của  tôi nghiên cứu văn bản pháp lý và dư luận xã hội để tìm ra những hợp lý, bất hợp lý của thể chế. Tôi cặm cụi đọc đọc, ghi ghi, bôi dấu vàng xanh, thấy mệt mỏi quá. Nhớ ngày làm xế chắc tay lái, buông ra là nhậu, tá lả và tán gẫu với mấy cô tiếp tân, bà bán trà đá vỉa hè… đã qua rồi, sa chân như bút sa không thể quay lại được nữa.

Chợt nhớ ngày tuổi đang lớn, một lần qua nhà bà Mẫn, giúp bà hái hồng xiêm, gặp bữa tôi ăn thấy hạt cơm nhà bà rất ngon. Mẹ cái Mùi làm hàng xáo, bún, sau bán cá, nuôi mèo vườn, không ăn gạo sổ mà xơi gạo quê thứ thiệt. Đôi lần thấy bà sàng gạo xoay tít, loại hết tạp trấu cám sạn còn toàn hạt gạo ngon, tấm rất thơm. Xơi được một lần, bén mùi nhưng không còn cớ để ăn. Khi đó cái Mùi đã lon ton đi chơi. Một hôm nó qua nhà tôi ăn ốc, tôi dắt nó về, tiện thể đem cái rá qua nói dối là nhà cháu hết gạo, xin vay. Bà Mẫn vui vẻ cho hai bữa, hôm đó cả nhà tôi ngạc nhiên thấy cơm ngon. Tôi lén xúc gạo nhà đem trả, bà Mẫn cười, sau bị lộ. Mẹ tôi mắng : nhà người ta làm hàng, con đừng làm phiền.

Tôi hỏi Mùi về sàng chữ trên máy tính, em cho tôi phần mềm mới nhất do mấy tin tặc cung ứng. Đưa vào ứng dụng tôi phát hiện ra hệ thống Luật về dân doanh chắp vá, pha trộn, trùng lặp, nhại lại nhau quá nhiều, sinh phiền toái cho người kinh doanh, gây ra  lỗ hổng pháp lý như tầng ô-zôn bị thủng. Khi viết báo cáo tôi nhận xét: Luật và Nghị định trùng lặp đến 70% đơn vị thông tin, Nghị quyết cấp nọ giống cấp kia; Quyết định, Chỉ thị, Thông tư trùng lặp ít hơn, công văn chỉ đạo có vẻ cá biệt, thoát ly Luật. Hệ thống đó không khác gì bộ lật đật gỗ của xứ  bạch dương mà cái lõi nhỏ trong cùng là  ‘‘khẩu luật’’ bất ngờ cho người mua chơi. Công chức thừa hành và dân doanh có cách hiểu rất khác nhau bởi ngôn ngữ luật được dùng không theo từ điển phổ thông. Mấy chuyên gia nước ngoài cũng lấy làm ngạc nhiên khi bắt gặp những thuật ngữ ‘‘trước đây trái với này thì bãi bỏ’’. Trái với cái gì thì chỉ ra, đánh đố kiểu thầy muốn cho điểm thấp thì trò chào thua nếu như không thi ở (chùa Hà). Thể chế đôi khi được vẽ thêm râu cho nét, vẽ rắn thêm chân, rồi gọt đẽo chân, sửa chữa bổ sung liên tục làm khổ nhau một cách vô ý thức. Lại nữa, kiểu cát cứ rào cây đắp bờ duy trì lợi ích cho hệ thống riêng từ những khoản thu phí  phiếu bé ngoan có kẹo kèm theo qua những giấy phép đến kỳ quặc như  ‘‘giấy phép sửa máy ảnh, giấy phép đánh máy chữ, phô tô, nuôi cá trê, chim hồng hạc (vịt xiêm-ngan)…’’ sau này chúng tôi kiến nghị bỏ, khiến mấy ông cụ non nhiễm thói thủ cựu cười phều phào.

Đến khi được tiếp cận với những báo cáo nghiên cứu khoa học, tôi đọc thấy một số nghiên cứu hay dở cùng nhập kho như tử tù nhốt chung với tù chín tháng. Đa phần thấy các nghiên cứu mang tính minh họa hơn là phản biện xã hội, thiếu đề xuất cải cách, thế mà cũng qua. Một tay chủ nhiệm nói:

 - Làm gì cũng phải lựa gió mới bẻ được măng, ba phải ông từ mới được lừ đừ bia bọt, ca hót bia ôm, tô hồng, minh họa ngợi ca mới được qua cầu. Chỉ tiêu trên đưa ra duy ý chí thì chúng tớ dùng thuật toán từ ma trận nghịch tặc, quy hoạch trần kim tuyến*, kinh tế lượng, các mô hình cổ điển, tân cổ điển, các trường phái kinh tế luật pháp trên toàn cầu để tìm cách chứng minh chỉ tiêu duy ý chí của thày dùi và bói mù kiêm lang băm đưa ra… là đúng. Xong hết, cuộc sống có lý lẽ riêng, phép vua thua lệ làng. Tay bắt mặt mừng, gật đầu như bổ củi, zô zô 100% đấy nhưng hành động rất khác nhau, đồng hành nhưng chưa chắc đồng hướng, các dòng sông đều chảy nhưng sông bắc bán cầu, và nam bán cầu đối nhau về bên nở, bên bồi …mà mercator đã chỉ ra

Tôi băn khoăn, lại đến cảm ơn sếp và trao đổi với ông về thể chế và xây dựng thể chế. Tôi muốn thay đổi quy trình xây dựng thể chế theo hướng tăng cường phản biện xã hội, tăng cường khế ước xã hội bằng cách công khai hết dự thảo pháp quy chung để dân góp ý ký vào khế ước thành bang* *, hơn là cách làm theo dự án giới hạn người tham gia, chỉ vì ăn chia, hay quyền thế, hoặc che dấu lợi ích của nhóm, ngành trong quy định… Sếp cười :

-Thời kỳ quá độ, chuyển đổi sang kinh tế tiền tệ  không tránh được sai lầm ấu trĩ. Con gái xứ anh đào đã một thời mặc áo ngực ra ngoài ki- mô- nô, dạo vui trên phố!. Bao năm, H giúp tôi cũng là minh họa thôi, chúng ta cần những bức tranh mở rộng khổ trước, sau đó mới hy vọng sáng tạo,… Em thấy M độ này học hành thế nào, các cháu vẫn thăm hỏi động viên nhau học tập, sống vui? Tôi không nói được gì hơn - Với sếp chỉ còn cách chân thành hay lảng chuyện,… để thoát hiểm.

THƯ CỦA M

---

^{* BS} Trần Kim Tuyến, chính khách của chế độ  Ngô Đình Diệm.

* *  Công ước xã hội  là quan điểm của  J. Rút-Xô (TK 18 Pháp). Nhiều  người Việt Nam đã đọc, nhưng đến 200 năm mới có bản dịch đầy đủ của Hoàng Thanh Đạm. Theo Rút- Xô thành bang đã bị hiểu sai là thành phố, thị dân là công dân, đúng ra : “Ngày xưa con người công cộng ấy được gọi là thành bang”